Monetaire verkrapping in de Verenigde Staten, strijd om marktaandeel en een afkoelende wereldeconomie, er zijn heel wat argumenten die de lage olieprijs kunnen verklaren. Toch zagen maar weinigen de prijsdaling van olie aankomen. Ondanks dat landen in het Midden-Oosten nog altijd tegen lage kosten olie kunnen oppompen, hebben verschillende landen zich te rijk gerekend. Bij de begroting gingen regeringen van landen als Irak, Koeweit en Saoedi-Arabië uit van fors hogere prijzen.

Saoedi-Arabië
Zo heeft Saoedi-Arabië een olieprijs van rond de 100 dollar nodig om de overheidsbegroting in evenwicht te houden. De olie raakt ook hier langzaam maar zeker op, maar dat betekent niet automatisch dat de prijzen blijven stijgen, zo blijkt nu. Saoedi-Arabië investeert de komende decennia in de bouw van kerncentrales om in de groeiende eigen energiebehoefte te kunnen blijven voorzien. Zo kan de olie-export op peil blijven. Het land weigert de productie te verlagen, de lage prijs moet concurrenten als de schalieolieproducenten met fors hogere kosten uit de markt drukken.

Intussen kampt Saoedi-Arabië met grote tekorten op de overheidsbegroting. Een combinatie van lagere uitgaven en hogere inkomsten moet soelaas bieden. Saoedi-Arabië verlaagt de subsidies op brandstof, water en elektriciteit. Ook gaan de belastingen omhoog en komen staatsdeelnemingen op de markt. Het voornaamste land uit oliekartel OPEC houdt wel vast aan militaire uitgaven, onder meer door de gestegen spanningen met Iran, en aan sociale programma’s. Dat laatste is vooral om onrust te voorkomen. Zo lukte het eerder om de protesten tijdens de zogeheten Arabische Lente in 2011 te onderdrukken.

Wolkenkrabbers
Los van de olieprijs, was er voor sommigen al eerder aanleiding om te geloven dat de economie een tik zou krijgen in het Midden-Oosten. Dat heeft alles te maken met de bouw van de Jeddah Tower in Saoedi-Arabië, die met een kilometer hoogte, een nieuw wereldrecord moet vestigen. Vastgoedanalist Andrew Lawrence ontdekte een samenhang tussen het vestigen van nieuwe hoogterecords van wolkenkrabbers en economische crises. Zo werden het Chrysler Building en het Empire State Building in New York vlak voor de Grote Depressie opgeleverd.

Een halve eeuw later was het weer raak in de Verenigde Staten. Het World Trade Center in New York en de Sears Tower in Chicago waren net af en de crisis van de jaren 70 brak uit, waarin inflatie en rente almaar stegen. Het verschijnsel dat een nieuw hoogterecord samenvalt met een economische crisis ter plaatse is ook in andere landen zichtbaar. In 1998 gingen de Petronas Towers in Kuala Lumpur open ten tijde van de Aziëcrisis.

Recentelijk trad het verschijnsel op in Dubai met de Burj Khalifa. Het gebouw was nog niet af of Dubai kwam terecht in een diepe economische crisis. Dalende vastgoedprijzen zorgden voor een schuldencrisis, waarna Abu Dhabi bijsprong. Hoewel de hoogste toren van China, de Shanghai Tower, niet de hoogste in de wereld is, valt ook de bouw van deze torenflat samen met een sterke afkoeling van de Chinese economie. Nu lijkt het de beurt aan Saoedi-Arabië. De wolkenkrabber is nog niet af, maar het land lijdt sterk onder de gedaalde olie-inkomsten.

Torenhoge ambities
Hoewel er natuurlijk altijd uitzonderingen zijn, is de ambitie om de hoogste toren neer te zetten een reden om waakzaam te zijn. Een nieuw hoogterecord is niet zozeer oorzaak, maar wel een symptoom van economische hoogmoed. Met name een lage rente maakt dergelijke hoogstandjes mogelijk. Als het geld rijkelijk vloeit, biedt dat mogelijkheden om te experimenteren met investeringen. En daarvoor hoeft geen duurzame economische basis te zijn. De lucht ingaan heeft economisch vooral zin bij structureel ruimtegebrek en overvloedige vraag. En zelfs dan tot op zekere hoogte. Vanaf een bepaalde hoogte wegen de kosten, als gevolg van een steviger constructie en meer liften, niet meer op tegen het voordeel van extra vloeroppervlak. Beter een aantal relatief hoge gebouwen dan een megawolkenkrabber, die vooral dienst doet als prestigeobject. Een lage rente verbloemt die werkelijkheid. Goedkoop geld zorgt voor speculatie, overvloedige investeringen en overmatige consumptie. Economische tegenvallers, zoals een stijgende rente of dalende inkomstenbron, leggen verstoring bloot.

De excessen verdwijnen weer, de wolkenkrabber blijft staan. Het symbool van economische uitbundigheid wordt een toeristische attractie. Dat is ook zo in het Midden-Oosten. Een land als Saoedi-Arabië merkt nu de gevolgen van de sterke afhankelijkheid van olie. De bezittingen in de grond zijn een last geworden. Daar moet volgens de Saoedische machthebbers verandering in komen. Met economische hervormingen moeten de inkomstenbronnen gediversifieerd worden. Een langdurig lage olieprijs kan de nodige motivatie bieden voor een snelle transitie.

Besmetting
De problemen van landen die sterk afhankelijk zijn van oliewinning blijven niet beperkt tot het binnenland. In de jaren dat de olieprijzen gestaag opliepen, namen ook de inkomsten toe. En omdat olie wordt afgerekend in dollars, ontvangen olieproducerende landen dollars. Jarenlang zijn die dollars belegd in bijvoorbeeld Amerikaanse staatsleningen. Dat sterkte de positie van de dollar als wereldreservemunt en versoepelde de financiering van tekorten in de Verenigde Staten. Dat begint te veranderen. Olieproducerende landen bouwen hun dollarreserves af en verkopen bezittingen. Dat gebeurt precies op een moment waarop ook de Fed, het Amerikaanse stelsel van centrale banken, de monetaire teugels aanhaalt.

Het begon met het afbouwen van het opkopen van staats- en hypotheekobligaties; eind vorig jaar kwam daar een renteverhoging bij. Deze actie lokt weer reacties uit elders in de wereld. Wellicht zet Irak in op een sterk herstel van de olieprijs. Want ondanks dat het land net als de rest van de regio de nadelen ondervindt van de gedaalde olieprijs, zijn er plannen om een nieuw gebouw neer te zetten. Een wolkenkrabber. Met antenne erbij moet de Bride Tower, met 1152 meter, de hoogste ter wereld worden. Het is geen goed voorteken.