Vanuit de gedateerd ogende Ooredoo Tower in Doha bestuurt Mansoor Ebrahim Al-Mahmoud de Qatar Investment Authority (QIA). Het uitzicht over het water is fantastisch. In de Perzische Golf schuilt de bron van alle rijkdom: het grootste aardgasveld ter wereld, dat min of meer gelijk is verdeeld over de territoriale wateren van Qatar en van Iran aan de overkant.

Het heeft Qatar halverwege de jaren 2000 gemaakt tot een van de grootste exporteurs van vloeibaar gas (LNG) ter wereld. Daar kwam de oprichting van het staatsinvesteringsfonds in 2005 uit voort. Dit fonds kon goede sier maken met investeringen in het Westen, in de uitdagende tijd van de kredietcrisis. Het is niet moeilijk om de lijn door te trekken naar het offensief om in 2010 het WK voetbal bij de FIFA binnen te slepen. Dat is de Qatarezen gelukt, hoewel de toewijzing wel onder dubieuze omstandigheden plaatsvond.

“Het zijn zonder twijfel de grote mijlpalen in de geschiedenis van Qatar”, zegt Milan Babi, die in Amsterdam promoveerde op het onderwerp staatsfondsen en nu verbonden is aan de universiteit van Roskilde. “De staatsfondsen uit deze regio doken in 2008 sterker op in het Westen. Ze zijn erg bezig met hun imago als niet-agressieve langetermijnbelegger. Maar dat bijt wel met hun ondoorzichtigheid. Van democratische controle zoals bij het Noorse staatsfonds is natuurlijk geen sprake.”

Belangen
Mansoor Ebrahim Al-Mahmoud, die ook functies heeft bij de centrale bank en de effectenbeurs in Qatar, beheert voor honderden miljarden euro’s aan belangen. QIA stapte onlangs samen met Elon Musk in Twitter. De Amerikaanse president Joe Biden zei prompt dat de autoriteiten de medefinanciers van Musk in kaart zouden moeten brengen. Het fonds uit Qatar heeft samen met de Russische staat ook belangen in de Russische oliemaatschappij Rosneft en de Russische bank VTB.

Ook in West-Europa is QIA actief. In oktober maakte het nog bekend 2,4 miljard euro te investeren in de groene strategie van de Duitse energiereus RWE. Dat gebeurt via een obligatie die omgezet kan worden in 9 procent van het aandelenkapitaal. Qatar heeft ook belangen in Siemens, Volkswagen en Porsche, Deutsche Bank en vaccinproducent CureVac uit Tübingen.

Ook koesteren de Qatarezen hun trofeeën in het vastgoed. In Londen zijn ze eigenaar van de wolkenkrabber The Shard en in New York deels van het Empire State Building.

Voor de ontdekking van olie en gas was Qatar een weinig betekenisvol land van vissers en parelduikers. Daarna is het hard gegaan. Met de wereldwijd gespreide beleggingen die zijn aangekocht met de torenhoge olie- en gasinkomsten heeft de koninklijke Al Thani-familie inmiddels met het staatsfonds een beheerd vermogen van ruim 450 miljard dollar opgebouwd, aldus cijfers van het Amerikaanse Sovereign Wealth Fund Institute.

Actiefst
In de huidige onrustige tijd zitten staatsfondsen niet stil. Samen met de Singaporese fondsen Temasek en GIC en Mubadala, het staatsinvesteringsfonds van het emiraat Abu Dhabi, behoorde QIA het afgelopen jaar tot de actiefste staatsfondsen, aldus het laatste Sovereign Wealth Funds Report van Javier Capapé Aguilar van de IE University in Madrid.

Makkelijk is het niet om deze gegevens te vergaren; dit soort fondsen is nooit scheutig met informatie. QIA publiceert zelf geen lijst met bezittingen. Het beperkt zich het liefst tot de plichtmatige uitspraak op de website dat het fonds “het welzijn van toekomstige generaties veiligstelt” met “verantwoorde investeringen op lange termijn”.

Maar de grotere belangen moeten in het Westen worden gemeld bij toezichthouders. Zo kunnen geïnteresseerden toch een kijkje in de Arabische keuken nemen. Sinds de Russische inval in Oekraïne is Europa argwanend over de belangen van autocratische regimes in kritieke infrastructuur en sleutelbedrijven. De Duitse gasinfrastructuur was deels verkocht aan de Russen, en dat bleek Duitsland chantabel te maken in de oorlog.

Ook zijn er zorgen over China. Een Duits sleutelbedrijf als Mercedes-Benz heeft sinds de jaren zeventig het staatsfonds van Koeweit aan boord, maar sinds enkele jaren zijn Chinese bedrijven de grootste aandeelhouders. Inmiddels worden dit soort deelnemingen onder het vergrootglas gelegd.

“Er is een groeiende bezorgdheid in de Europese landen over staatsinvesteerders”, zegt onderzoeker Capapé Aguilar. “Maar de vrees gaat nu nog vooral uit naar Chinese investeringen en dan met name in strategische sectoren zoals defensie, energie, technologie en telecom.”

Golfstaten
De expansie van de Golfstaten is minder belicht. De vraag is of de argwaan zich in de toekomst ook zal uitstrekken tot de staatsfondsen van autocratische regimes in het Midden-Oosten. Dat zal niet lang meer duren, denkt econoom Rolf Langhammer van het Institut für Weltwirtschaft uit Kiel. “Het is speculeren, maar het valt niet uit te sluiten dat Qatar ooit zijn invloed aanwendt voor zijn eigen belangen.”

Tot nu toe stelde Qatar zich net als andere staatsfondsen passief op. Dat vond iedereen wel prima. Maar de tijden veranderen, zegt Langhammer. “Nu de Europese Unie een op waarden gebaseerd handelsbeleid voert, zullen de debatten over de transparantie van de beleggingen van autocratieën snel oplaaien. Maar ik betwijfel of we wel speelruimte hebben om transparantie af te dwingen. Nu het Westen fossiele brandstoffen en vooral LNG hard nodig heeft, waarschijnlijk niet.”

In tijden van nood grijpen de staatsfondsen de kans om hun meedenkende kant te laten zien. “Dit gebeurde ook tijdens de financiële crisis”, aldus Javier Capapé Aguilar. “Staatsfondsen uit China, de Verenigde Arabische Emiraten, Qatar en Singapore staken meer dan 45 miljard dollar in westerse financiële instellingen als Barclays, Credit Suisse en Morgan Stanley.”

Dit bleef niet zonder controverse. Sinds 2008 heeft Duitsland een wet die voorschrijft dat overnames van bedrijven door staatsinvesteringsfondsen en andere buitenlandse investeerders die politieke invloed kunnen uitoefenen, eerst worden getoetst. De regering kan aankopen van belangen van 25 procent of meer blokkeren. Het instrument wordt tegen Rusland en China ingezet, maar voor zover bekend nog niet tegen staatsfondsen uit de Golfregio.

Samenwerking en dialoog
De vrees dat de staatsfondsen politieke doelen dienen, beperkt zich niet tot Duitsland. De G20, het IMF en het Amerikaanse ministerie van Financiën debatteerden er druk over. Het heeft geleid tot de oprichting van het International Forum of Sovereign Wealth Funds (IFSWF), een organisatie van wereldwijd opererende staatsfondsen die streven naar samenwerking en dialoog. De groep heeft een aantal governance-beginselen op papier gezet: de zogeheten Santiago Principles.

Het IFSWF kwam half november bijeen in Bakoe, Azerbeidzjan. Staatsfondsexpert Adam Dixon was erbij. Hij breekt een lans voor de fondsen uit het Midden-Oosten die investeren in onder andere Duitsland. Hun betrokkenheid is anders dan die van China, zegt hij, dat behalve investeerder ook afzetmarkt, concurrent én rivaal is van het Westen.

Volgens Dixon zijn de fondsen uit het Midden-Oosten betrouwbare investeerders. “Het zijn staatsentiteiten, maar dat betekent niet dat de politieke leiders investeringsbeslissingen nemen. In het Midden-Oosten worden binnenlandse agenda's gediend door andere instellingen. Ik zie niet dat de staatsfondsen hun investeringsbelangen anders willen gebruiken dan in het verleden. Het zijn geprofessionaliseerde organisaties die wereldwijd investeren en commercieel worden gedreven.”

De universitair hoofddocent aan Maastricht University en coauteur van het onlangs verschenen boek Sovereign Wealth Funds: Between the State and Markets zegt dat de transparantie van de fondsen aanzienlijk is verbeterd. “Ze zijn niet zo gesloten en geheimzinnig als vaak wordt beweerd. Veel staatsfondsen, inclusief QIA, besteden hun vermogensbeheer bovendien uit. Ze zijn geworteld in westerse financiële circuits en vallen daarmee ook onder de bijbehorende regels en toezicht. Ik zie ook niet dat Duitse bedrijven en de Duitse overheid dat geld de rug toekeren.”

Politieke meetlat
Rolf Habben Jansen kan er als topman van scheepvaartbedrijf Hapag-Lloyd over meepraten. De staatsfondsen van Qatar en Saoedi-Arabië zijn grootaandeelhouder. Hapag-Lloyd is in 2017 samengegaan met rederij UASC, dat in meerderheid eigendom was van Qatar en Saoedi-Arabië. “Het was voor ons een kwestie van overleven. Zij wilden een aandelentransactie en wij ook. Zo werden hun staatsfondsen aandeelhouder. Het pakte goed uit.”

Habben Jansen zag ook wel alle nare verhalen langskomen in aanloop naar het WK. Hij zegt zijn aandeelhouders en commissarissen niet langs de politieke meetlat te willen leggen. “We hebben onze sociale verantwoordelijkheid die we ook serieus nemen en die steeds belangrijker wordt”, zegt hij op zijn kantoor in Hamburg. “Maar ik ben er niet zeker van dat het onze rol is om politieke statements te maken. Het zijn zeer professionele investeringsfondsen die behoudend met ons omgaan en vooral geïnteresseerd zijn hoe het bedrijf zich verder ontwikkelt.”

Ook Milan Babi zegt dat de staatsfondsen professioneel te werk gaan. “Ze weten wat ze doen.” Maar hij gaat niet mee in de zienswijze dat de staatsfondsen puur geïnteresseerd zijn in rendementen, zoals andere vermogensbeheerders. “Wij weten eigenlijk niet hoe ze precies te werk gaan en in hoeverre er politieke inmenging is achter de schermen.”

Zonder politieke lading zijn de investeringen sowieso niet. Neem de invloed van de Saoedische kroonprins Mohammed bin Salman. Hij maakt momenteel van het staatsfonds PIF een belangrijk instrument om staatskapitalisme te bedrijven. In een poging om minder afhankelijk van olie te worden, heeft hij als doelstelling om er over tien jaar het grootste staatsinvesteringsfonds ter wereld van te maken.

Profiteren
De Arabische Golfstaten profiteren van de huidige onrust in de wereld. Qatar heeft sinds dit jaar als exporteur van vloeibaar aardgas een zeer gretige afnemer gevonden in Duitsland. Javier Capapé Aguilar ziet dat als een positieve ontwikkeling voor de onderlinge relaties: “Ik vertrouw erop dat de nieuwe vertrouwensrelaties de investeringen uit deze landen in het Westen zullen stimuleren.”

Dat is ook in het belang van de Golfstaten. Uiteindelijk is de levensduur van fossiele brandstoffen eindig. Het spreiden van de risico’s is van nationaal belang, net als het opvijzelen van het imago van grote vervuiler. “Iedereen die over fossiele energiebronnen beschikt, streeft een dubbele strategie na”, zegt Langhammer. “Ze proberen deze grondstoffen zo lang mogelijk concurrerend te houden met een gematigd prijsbeleid, om hernieuwbaar niet te veel te stimuleren. Daarnaast investeren ze zelf ook in hernieuwbare energie en de technologie in het Westen, dat dit prima vindt zolang ze niet heulen met China en Rusland tegen het Westen.”

De staatsfondsen hebben doorgaans brede portefeuilles. De beleggingen van Qatar spreiden zich uit van infrastructuur naar vastgoedontwikkeling tot een Amsterdamse bouwer van kruidenflats. In Frankrijk zijn er belangen in mediabedrijf Lagardère, bouwer Vinci en hotelgroep Accor. Verder participeren de Qatarezen in grondstoffenhandelaar Glencore, de Londense luchthaven Heathrow en de beurzen van Londen en Istanboel.

Dat Doha is getransformeerd van een slaperige vissershaven tot een stad vol glanzende torens én voetbalstadions, is inmiddels ook genoegzaam bekend. Vanuit hun toren kunnen de Qatarese vermogensbeheerders waarschijnlijk het Lusail-stadion zien. Met een capaciteit van 80.000 plaatsen is dit op 18 december de plek van de finale van het omstreden wereldkampioenschap voetbal. Tekenend voor het eclatante economische succes van het emiraat is dat deze voorstad nog niet eens bestond op het moment dat Qatar het WK in 2010 binnenhaalde, vijf jaar na de oprichting van het staatsfonds. Wie de stad heeft ontwikkeld? Het vastgoedbedrijf van de Qatar Investment Authority natuurlijk.